2 sierpnia 1943 r., w poniedziałkowe popołudnie, wybuchło zbrojne powstanie żydowskich więźniów niemieckiego nazistowskiego Obozu Zagłady Treblinka II.
Od wiosny 1943 r., sukcesywnie palono zwłoki pomordowanych. Transporty z deportowaną ludnością żydowską przychodziły znacznie rzadziej. Więźniowie obawiali się, że likwidacja obozu jest nieuchronna i wkrótce nastąpi. Zrozumieli, że jedynym sposobem na wydostanie się z niego jest zbrojne powstanie. Tego dnia w obozie przebywało około 840 więźniów. Nie wszyscy wzięli udział w buncie. Przyjmuje się, że jedynie około 200 osobom udało się wydostać z obozu i ujść obławom. Przeszło 100 osób dożyło końca wojny.
Treblinka została niemal w całości spalona. Po powstaniu Niemcy rozpoczęli likwidację obozu, rozebrali wszystkie zabudowania i instalacje, teren zaorali i obsiali łubinem, tak żeby po jednej z największych zbrodni w historii nie pozostał żaden ślad.
2 sierpnia 2023 r. na terenie Obozu Zagłady Treblinka II odbędą się obchody 80. rocznicy buntu w Obozie Zagłady. Zapraszamy do wspólnego uczestnictwa w uroczystości.
Program uroczystości 2 sierpnia 2023 r.:
- Złożenie wieńców na terenie Miejsca Straceń obok Karnego Obozu Pracy Treblinka I przez delegacje – pomiędzy godz. 10:00-11:00, (pod dwoma pomnikami).
- Spotkanie wszystkich uczestników uroczystości na parkingu Muzeum – godz. 11:00
- Przejście do wystawy plenerowej rzeźb „Obraz Treblinki w oczach Samuela Willenberga”. Inauguracja wystawy oraz oprowadzenie przez Adę Krystynę Willenberg – godz. 11:30. Miejsce: Symboliczne tory na terenie Obozu Zagłady Treblinka II.
O wystawie: Wystawa „Obraz Treblinki w oczach Samuela Willenberga”, prezentuje piętnaście rzeźb wykonanych z brązu, przedstawiających sylwetki więźniów Treblinki oraz sceny z życia obozowego. Rzeźby te stanowiły bolesne wspomnienia samego Samuela Willenberga, byłego więźnia Obozu Zagłady Treblinka II oraz uczestnika buntu 2 sierpnia 1943 r.
Eksponaty opisują cytaty z książki artysty „Bunt w Treblince” aby podkreślić głos samego autora i oddać autentyczność jego doświadczeń.
Cała ekspozycja wraz z projektem edukacyjnym została zrealizowana dzięki hojności
i zaufaniu wdowy po artyście, Ady Krystyny Willenberg. To ona, niestrudzenie kontynuując dzieło swojego męża, podjęła tę inicjatywę w imię zachowania pamięci o Zagładzie, szczególnie wśród młodszych pokoleń.
Rzeźby te będą składały się na wystawę stałą w nowym budynku Muzeum.
Samuel Willenberg pozostawił po sobie nie tylko swój artystyczny ślad, ale również pozostawał aktywny w działaniach na rzecz edukacji i przekazywania pamięci o tragicznych wydarzeniach Holocaustu, aby zapewnić, że te przerażające wydarzenia nigdy nie zostaną zapomniane. Pomimo traumatycznych przeżyć wojennych w okupowanej przez Niemców Polsce, do końca życia (2016 r.) odważnie powracał do Polski. Od momentu swojego wyjazdu do Izraela w 1950 r. wielokrotnie wracał do Treblinki wraz z żoną. Przez lata towarzyszył też wycieczkom młodzieży z Izraela do Polski.
- Główne uroczystości pod pomnikiem centralnym na terenie byłego Obozu Zagłady Treblinka II. 12:00 – 13:30.
Po zakończeniu części oficjalnej:
- Możliwość zapoznania się z miejscem gdzie prawdopodobnie znajdowały się komory gazowe.
Na obszarze Muzeum, gdzie prawdopodobnie znajdowały się komory gazowe, będzie można zobaczyć fragmenty posadzki i fundamentów, które odnaleziono w sierpniu 2023 roku. Udokumentowane, podczas badań archeologicznych, elementy budynku pozwolą w przyszłości odtworzyć konstrukcję komór gazowych. Aktualnie trwają dodatkowe analizy, które pozwolą ostatecznie stwierdzić, że udało się zlokalizować komory gazowe. Planowane są m. in. badania chemiczne odnalezionych fragmentów betonowych i kafelków. Prace terenowe zrealizowane w 2023 roku sfinansował Minister Edukacji i Nauki w ramach programu „Nauka dla społeczeństwa”. Kierownikiem projektu jest dr inż. Sebastian Różycki z Wydziału Geodezji i Kartografii Politechniki Warszawskiej. Badania archeologiczne prowadził dr Szymon Lenarczyk (Wykop na Poziomie). Prace na terenie Muzeum Treblinka były konsultowane z Komisją Rabiniczną ds. Cmentarzy.
- Prezentacja wystawy plenerowej „Bunt w SS-Sonderkommando Treblinka. Wystawa w 80. rocznicę wybuchu zbrojnego buntu więźniów Obozu Zagłady Treblinka II”.
Miejsce: przy parkingu Muzeum.
O wystawie: Wystawa plenerowa pt. „Bunt w SS-Sonderkommando Treblinka. Wystawa w 80. rocznicę wybuchu buntu więźniów w Obozie Zagłady Treblinka II” składa się z 10 tablic. Przedstawiono na nich krótki rys historyczny Obozu Zagłady Treblinka II, przygotowania oraz przebieg zbrojnego zrywu więźniów tego obozu, jaki miał miejsce w dniu 2 sierpnia 1943 r. Ważną częścią wystawy są cytowane fragmenty relacji uciekinierów z Treblinki, którzy przeżyli Zagładę. Ekspozycję ilustrują, m.in. fotografie rzeźb Samuela Willenberga, byłego więźnia Obozu Zagłady Treblinka II, uczestnika buntu. Organizatorem wystawy jest Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy (1941-1944). Kuratorem ekspozycji jest Monika Samuel, pracownik działu naukowo-wydawniczego Muzeum Treblinka. Wystawa prezentowana będzie przy parkingu Muzeum.
- Podpisanie Aktu Erekcyjnego budowy nowego budynku wystawienniczo-edukacyjnego Muzeum Treblinka.
Miejsce: obok kamienia węgielnego Samuela Willenberga, przy drodze wyjazdowej z parkingu i terenie przyszłej budowy.
- Wręczenie medalu „Zasłużony dla Muzeum Treblinka” Marszałkowi Województwa Mazowieckiego – panu Adamowi Struzikowi.
Miejsce: Sala konferencyjna w budynku Muzeum, 1 piętro.
Medal pamiątkowy „Zasłużony dla Muzeum Treblinka” stanowi uhonorowanie szczególnych zasług na rzecz Muzeum Treblinka niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady i obozu pracy (1941-1944). Jest wyrazem podziękowania za zaangażowanie i pomoc w realizacji statutowych celów Muzeum.
„Formę medalu stanowi „krążek” o średnicy 10 cm. Awers medalu upamiętnia ofiary niemieckiego, nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Awers w sposób wyraźny nawiązuje do istniejącego na terenie muzeum pomnika Ofiar Obozu Zagłady autorstwa artysty rzeźbiarza Franciszka Duszeńki i architekta Adama Haupta. Inspiracją dla awersu medalu jest mur Ściany Płaczu (mur Świątyni Jerozolimskiej). Na całej wysokości muru bloki skalne są rozdzielone przez pionową szczelinę. Według judaistycznej symboliki szczelina oznacza żałobę. Faktura tej strony jest bardzo głęboka, a patynowanie intensywne, aż do czerni. Na awersie zamieszczono napis „Nauka o zagładzie jest nauką o człowieku”. Autorką tej myśli jest Halina Birenbaum. To zdanie zostało umieszczone na trajektorii trzech równoległych linii półkolistych w trzech językach: hebrajskim, polskim i angielskim. Kolejność języków odzwierciedla skalę liczebności ofiar obozu. Linie napisu układają się w kształt ramion menory. Zdania tworzą sześć ramion jednej z najstarszych form-symboli stosowanych w kulcie judaistycznym, tym samym siódmym ramieniem jest szczelina. Menora swoim kształtem nawiązuje do symboliki rajskiego Drzewa Życia, którego owoce miały zapewniać nieśmiertelność. Rewers medalu poświęcony został ofiarom obozu pracy i nawiązuje do istniejącego na terenie muzeum pomnika Ofiar Obozu Pracy w Treblince autorstwa artysty rzeźbiarza Franciszka Strynkiewicza, zatytułowanego „Ściana Śmierci”. Koncepcja artystyczna rewersu rozwija koncepcję Strynkiewicza i podnosi „Ścianę śmierci” do symbolu fundamentu „Świątyni Cierpienia”. Łuki wznoszą się ponad „Ścianę śmierci”, a ich podstawy tworzą fundamenty, ponieważ ziemia kryje ofiary obozu i stanowią metaforyczne podwaliny „Świątyni Cierpienia”. Forma medalu, jako dzieła artystycznego upamiętnia miejsce zagłady oraz jest świadectwem pamięci o Naszej historii, historii człowieka.” – artysta rzeźbiarz Marek Fiuk, twórca medalu.
- Finisaż wystawy „Szczeliny. Praktykowanie pamięci” autorstwa Barbary Janiny Sochal i Agi Sochal.
Miejsce: Sala konferencyjna w budynku Muzeum, 1 piętro.
O wystawie: „Barbara Janina Sochal i Aga Sochal, wykorzystując język fotografii, malarstwa i ceramiki wykreowały wizualne ślady świadectwa miejsca, jakim był w Treblince Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy. Wizualizacje powstały z fragmentów wiązanek i zniczy składanych podczas uroczystości pod kamieniem upamiętniającym Janusza Korczaka/Henryka Goldszmita i dzieci. Niektóre z prac nawiązują do lasu, jego grozy i pragnienia ucieczki. Również do Korczakowskiego Lasu Pamięci, który teraz rozrasta się na terenie Muzeum, Lasu pełnego życia, drzew otoczonych opieką i troską.
Twórczynie, każda na swój sposób, poszukiwały SZCZELIN, przez które można było zobaczyć światło, zauroczyć chwilą nadziei, dobrowolną zadumą, ale też ukryć siebie, schować swój lęk bądź cenny przedmiot. Tajemnice szczelin wyobrażonych, zamkniętych w sugestywnych kształtach.
Prezentacja prac nie ma charakteru wystawy historycznej, sięga po emocje odbiorcy, jest poszukiwaniem wspólnoty wrażliwości, lecz może drażnić swoją estetyką. Jednocześnie pragnie sprawiać wrażenie intymnej bliskości z tym co minęło, a jest tak blisko.” – Barbara Janina Sochal.
Uroczystościom towarzyszyć będzie wystawa oryginalnych kozłów przeciwpancernych. W maju 2023 r., na posesji po byłej szkole podstawowej w miejscowości Żochy (gmina Kosów Lacki) odnaleziono stalowe elementy, które wykorzystane były w ogrodzeniu. Po analizie ustalono, iż stanowią one elementy byłej zapory przeciwczołgowej jaka ustawiona była przed Obozem Zagłady Treblinka II.
Obóz Zagłady otoczony był kozłami przeciwpancernymi (jeżami czeskimi) i drutem kolczastym, które miały uniemożliwić ewentualny atak zewnątrz na obóz, jak i utrudnić ucieczkę więźniów. Po likwidacji Obozu Zagłady w listopadzie 1943 r., kozły zostały przeniesione przed ogrodzenie Karnego Obozu Pracy Treblinka I.
Samuel Willenberg, relacjonując swoją ucieczkę z obozu w czasie buntu 2 sierpnia 1943 r., tak pisał: „Gdy dobiegliśmy do parkanu, naszym oczom ukazał się straszny widok. Pełno rozrzuconych trupów. Wśród zapór czołgowych stali, wyprostowani jak pomniki, zabici więźniowie. Masa ludzka tworząca jakby pomost leżała na drutach kolczastych i zaporach”.
Źródło: S. Willenberg, Bunt w Treblince, Warszawa 2016, s. 165.
Patronat Honorowy Prezydenta Rzeczypospolitej Polski Andrzeja Dudy.
Głównym organizatorem uroczystości jest Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma we współpracy z Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy (1941-1944).
