Organizatorem uroczystości upamiętniających bunt w Obozie Zagłady Treblinka II jest Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma przy współpracy Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy (1941-1944). Patronat Honorowy nad obchodami 80. rocznicy zagłady Żydów w ramach niemieckiej Akcji „Reinhardt” objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda.
W Obozie Zagłady Treblinka II na początku 1943 r. zawiązała się tajna organizacja więźniów, tzw. „Komitet Organizacyjny”, którego zadaniem było przygotowanie zbrojnego powstania i masowa ucieczka. Bunt wybuchł w poniedziałek, 2 sierpnia 1943 r. po południu. Tego dnia w obozie przebywało około 840 więźniów. Nie wszyscy wzięli udział w powstaniu. Przyjmuje się, że jedynie około 200 osobom udało się wydostać z obozu i ujść obławom. Przeszło 100 osób dożyło końca wojny. Po powstaniu Niemcy rozpoczęli likwidację obozu, rozebrali wszystkie zabudowania i instalacje, teren zaorali i obsiali łubinem. W listopadzie 1943 r. po jednej z największych zbrodni w historii ludzkości nie pozostał już żaden materialny ślad.
Decyzja o systematycznym i planowym wymordowaniu wszystkich europejskich Żydów zapadła prawdopodobnie jesienią 1941 r. Szczegóły omówiono 20 stycznia 1942 r., na konferencji, która się odbyła w willi przy Großer Wannsee 56/58 w Berlinie. Działaniom nadano kryptonim „Akcja Reinhardt”. Początkowo obozy zagłady w ramach tej operacji założono w Bełżcu (marzec 1942 r.) i Sobiborze (przełom kwietnia i maja 1942 r.). Decyzja o utworzeniu trzeciego ośrodka zagłady została podjęta wiosną 1942 r. i wynikała z postanowień o likwidacji żydowskich mieszkańców Warszawy oraz Żydów przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa i Okręgu Białystok. Pierwszymi ofiarami SS-Sonderkommando Treblinka było blisko 300 tysięcy Żydów z getta warszawskiego. W latach 1942-1943 w niemieckim Obozie Zadały Treblinka II Niemcy zamordowali blisko 900 tysięcy Żydów z okupowanej Polski i innych krajów Europy. W 2022 r. oddajemy hołd ofiarom niemieckiej operacji „Reinhardt”, która 80 lat temu doprowadziła do likwidacji prawie wszystkich żydowskich społeczności w Polsce.
Tegoroczne obchody 79. rocznicy buntu w Obozie Zagłady Treblinka II rozpoczęły się o 12:00 pod pomnikiem centralnym. Uroczystości zgromadziły przedstawicieli najwyższych władz państwowych, samorządowych, członków korpusu dyplomatycznego, duchowieństwo oraz oficjalne delegacje z Polski i zagranicy oraz licznie przybyłych członków społeczności żydowskiej i polskiej. Gościem honorowym była Ada Krystyna Willenberg, wdowa po więźniu SS-Sonderkommando Treblinka Samuelu Willenbergu. Nie zabrakło także Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, reprezentowanych przez Józefa Malińskiego, którego rodzice Jan i Anna z d. Rostek oraz starsze siostry – Helena Rutkowska i Regina Tańska uratowali podczas niemieckiej okupacji trzy Żydówki: Konstantynę Rudnik, jej 5-cio letnią córkę Halinkę Rudnik i młodszą siostrę Konstantyny, Marysię Krawczyk.
Ada Willenberg – wdowa po Samuelu Willenbergu, więźniu Obozu Zagłady Treblinka II w swoim przemówieniu powiedziała: „Przybywam tu co roku. […] Tak wielu (osób, przyp. M.S.) od lat nie było. Bardzo za to dziękuję. […] Cieszę się, że pamięć o tym obozie nie ulega zapomnieniu. Cieszę się, że w końcu coś tu powstanie, bo obóz ten został potraktowany po macoszemu. Kamień węgielny kupiliśmy i postawiliśmy sami. Mój mąż dożył tego, aby postawić ten kamień. […] Przez wiele lat staraliśmy się, aby założyć fundację i zebrać pieniądze na budowę tego budynku […]. Wówczas nie było to możliwe. Teraz zajęło się tym Państwo Polskie. […] Mam cel w życiu, będę starała się dożyć tej chwili. […] Może za 3-4 lata będziemy mogli świętować otwarcie tego budynku. Zginęło tu tak wielu ludzi…. W tym moja mama. To miejsce zasługuje na godne warunki”.
Monika Krawczyk, dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma, zaznaczyła że wszystkich zgromadzonych dziś w Treblince łączy pamięć: „Warszawa i Treblinka leżą w sąsiedztwie. Miejsce, w którym się znajdujemy jest największym cmentarzem wojennym w Polsce. […] Zginęło tu także około 2 000 Romów, którzy dziś obchodzą swój Dzień Pamięci o Zagładzie Romów. Pamiętajmy również o nich. […] Podczas „Akcji Reinhard” zamordowano około 2 mln. ludzi. […] Bunt, który tu wybuchł był walką straceńców o godność. […] Jak mówił Samuel Willenberg: „Cała Treblinka stanęła w płomieniach”. […] Uczestnik buntu Samuel Willenberg był również powstańcem warszawskim. Pamiętamy o tym szczególnie w tych dniach. W tym roku oddajemy hołd ofiarom „Akcji Rainhardt”. […] Cześć Ich pamięci!”
List do uczestników tegorocznych uroczystości skierował Prezydent RP Andrzej Duda, który przeczytała Małgorzata Paprocka, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP: „Obóz Zagłady Treblinka II był jednym z ostatnich miejsc zagłady „Akcji Reinhardt”. Oddajemy hołd ofiarom. Dzień za dniem na obozową bocznicę docierały pociągi. […] Dzień za dniem eksterminowano ludność Żydowską. Machina zacięła się tu 2 sierpnia 1943 r., gdy wybuchł bunt. W listopadzie obóz zlikwidowano. Ofiary miały być zapomniane. […] Naszą powinnością jest strzec pamięć o tej zbrodni. […] Z pokolenia na pokolenie musimy głosić przesłanie: Nigdy więcej wojny, nigdy więcej pieców, nigdy więcej antysemityzmu”.
List od Marszałek Sejmu RP Elżbiety Witek – przeczytał Zastępca Szefa Kancelarii Sejmu Christian Młynarek: „[…] W hitlerowskich obozach zagłady zło objawiło się z największą mocą. […] Treblinka, w której zginęło ponad 800 tyś. osób uzmysławia nam ogrom zła. […] Zło nie jest jednak wszechmocne. Dziś składamy hołd uczestnikom buntu, którzy mu się sprzeciwili”.
List od Premiera RP Mateusza Morawieckiego – przeczytała Kierownik Delegatury Urzędu Wojewódzkiego w Siedlcach, Anna Kaszuba: „Wraz z wami chylę czoło przed odwagą powstańców. […] Obóz, który stał się miejscem śmierci około 900 tys. ludzi był jednym z głównych trybów zagłady. […] Za uciekinierami 2 sierpnia natychmiast wysłano pościg. Po buncie do Treblinki trafiło jeszcze kilka transportów. W listopadzie obóz zlikwidowano. Po ofiarach nie miało pozostać nic. Pozostała pamięć, która trwa w nas. Na zawsze zapamiętamy ten ich najwyższy akt odwagi. Cześć Ich pamięci!”
Małgorzata Kidawa Błońska – Wicemarszałek Sejmu RP zauważyła, że: „będąc w tym miejscu trudno uwierzyć, że kilkadziesiąt lat temu było tu piekło. Opowiadał mi o nim Samuel Willenberg. […] Bez opowiadania jak to było naprawdę nie możemy żyć myślą, że jesteśmy bezpieczni!”
Głos zabrała również Gabriela Morawska-Stanecka – Wicemarszałek Senatu RP, która przytoczyła uchwałę Senatu RP z 22 lipca 2022 r., w której senatorowie podkreślili, że początek wielkiej akcji likwidacyjnej warszawskiego getta to bez wątpienia jedna z najtragiczniejszych dat w dziejach ludności żydowskiej w okupowanej Polsce. „Przypominamy tę tragedię ludności żydowskiej – tragedię ludzką, tragedię narodu – ale także tragedię Warszawy oraz Polski. Wspominamy mordowany naród żydowski, wspominamy polskich Żydów, naszych współobywateli. Niech pamięć o tych dramatycznych wydarzeniach stanowi wyraz sprzeciwu i potępienia zbrodniczych, ludobójczych działań, tak by okrucieństwo, jakie wydarzyło się przed 80 laty, nigdy już się nie powtórzyło”. Jak dodała Pani Wicemarszałek, po tragedii i zbrodniach dokonanych w czasie II wojny światowej, światu wydawało się że odrodzi się lepszy i bezpieczny, „odrodzi się świat, który będzie się troszczył o człowieka i o jego prawa”. „Społeczność międzynarodowa potwierdziła to wieloma umowami, traktatami, cywilizowane państwa zobowiązały się do przestrzegania praw człowieka, do budowania mostów między narodami do powstrzymywania swoich imperialnych ambicji. Niestety w ostatni czasie przekonaliśmy się jak złudne były te nadzieje”. Dlatego w jej przekonaniu ważna jest pamięć i edukacja oraz uświadomienie, zwłaszcza młodym pokoleniom, tej tragedii tak, aby takie konsekwencje już nigdy nie miały miejsca i aby ludzie nie pozostali obojętni. „Bo jedenaste przykazanie to: nie bądź obojętny” – Wicemarszałek Senatu RP nawiązała w ten sposób do słów ocalonego z Auschwitz redaktora Mariana Turskiego.
W imieniu Jarosława Sellina – Sekretarza Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalnego Konserwatora Zabytków głos zabrał Radosław Jaśczak z Departamentu Dziedzictwa Narodowego, który przytoczył wspomnienia Samuela Willenberga o Rut Dorfman. „Ta młoda dziewczyna nie pójdzie na studia. Nie założy rodziny. Nie będzie matką. Nie będzie piastować wnuków. Jej postać jest uwieczniona na jednej z rzeźb Samuela Willenberga. Rzeźb, które mamy nadzieję trafią do dedykowanej im Sali w nowym budynku Muzeum Treblinka.”
Szczególne przemówienie wygłosił Yacov Livne – Ambasador Izraela. Podkreślił w nim, że musimy wierzyć w to co się tu wydarzyło, bo to się naprawdę wydarzyło i starać się o to, aby nigdy więcej nie miało miejsca: „Po Żydach wymordować miano Polaków i inne narody. To szalone. Trudno w to uwierzyć. To lekcja dla nas współczesnych. Można ją odrobić tylko współdziałając w przyjaźni.”
Głos zabrała także Aldona Machnowska-Góra – Zastępczyni Prezydenta m.st. Warszawy: „[…] To tu jest największy cmentarz Żydowski. To tu jest DNA Warszawy. […] Nie możemy mówić o przedwojennej Warszawie bez mówienia o Żydach, jej mieszkańcach. Nie możemy mówić o powojennej Warszawie bez mówienia o Treblince. Wszystkim ofiarom i wszystkim bojownikom cześć i chwała Ich pamięci!”.
List od dr Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr. Karola Nawrockiego – przeczytał dr hab. Karol Polejowski, Zastępca Prezesa IPN: „Zabiegi o to aby ofiary zostały zapomniane nie powiodły się. […] Treblinka to wielka lekcja o potędze zła, ale też przypowieść o zwycięstwie dobra. […] Mówił o tym w swoich wspomnieniach i przedstawiał w rzeźbach Samuel Willenberg. Wystawa jego rzeźb prezentowana była już w 15 miastach w Polsce. […] Niebawem będzie prezentowana w Niemczech. […] Ostatecznie rzeźby trafią do nowo wybudowanego pawilonu w Treblince”.
Oficjalne uroczystość zakończyły modlitwy przeprowadzone przez żydowskich i chrześcijańskich duchownych. W intencji pomordowanych modlili się Rabin Szalom Dow Ber Stambler, Rabin Icchak Chaim Rapoport oraz Ks. Grzegorz Giemza, proboszcz parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Węgrowie.
Następnie nastąpiło złożenie wieńców w hołdzie pomordowanym przed pomnikiem centralnym na terenie Obozu Zagłady Treblinka II. Delegacje złożyły kwiaty także przed pomnikami Ofiar Polskich i Romskich na terenie Miejsca Straceń.
Po uroczystościach zainteresowani mieli możliwość zwiedzić tereny po byłym niemieckim Obozie Zagłady Treblinka II w towarzystwie edukatora Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz przewodników Muzeum Treblinka, a także zapoznać się z wystawą przygotowaną przez pracowników Muzeum Treblinka pt. „SS-Sonderkommando Treblinka – Ostatni obóz „Akcji Reinhardt”. Wystawa w 80. rocznicę rozpoczęcia funkcjonowania Obozu Zagłady Treblinka II”.