2 sierpnia 1943 r, w poniedziałkowe popołudnie, wybuchło powstanie więźniów obozu zagłady w Treblince. Od wiosny 1943 r., na rozkaz Heinricha Himmlera, sukcesywnie palono zwłoki pomordowanych. Transporty z deportowaną ludnością żydowską przychodziły znacznie rzadziej. Więźniowie pracujący w komandach w obozie zagłady Treblinka II zdawali sobie sprawę, że stają się niepotrzebni. Nieprzydatność w obozie zagłady oznaczała śmierć.
W Treblince II, w chwili wybuchu buntu znajdowało się około 840 więźniów, część z nich nie wzięła udziału w powstaniu – ich wola życia została złamana. Przyjmuje się, że około 200 więźniom udało się wydostać z obozu, około 100 przeżyło wojnę.
2 sierpnia 2019 r. na terenie obozu zagłady w Treblince odbyły się uroczystości związane z 76 rocznicą wybuchu buntu w obozie śmierci Treblinka II. Organizatorem uroczystości był Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma. W obchodach rocznicowych udział wzięli przedstawiciele władz państwowych, samorządowych i kościelnych, środowisk żydowskich, instytucji kultury oraz korpus dyplomatyczny. Gościem honorowym była Ada Krystyna Willenberg – wdowa po uczestniku buntu w Treblince – Samuelu Willenbergu, która na uroczystości przybyła wraz z rodziną i gronem przyjaciół.
Uroczystości otworzył prof. Paweł Śpiewak, dyrektor Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma, który przypomniał zebranym, że znajdują się na największym w Polsce cmentarzysku ludności żydowskiej. W miejscu w którym zginęło około 900 tysięcy osób, których imiona i nazwiska pozostają nieznane. Prof. Śpiewak przypomniał postać Abrahama Lewina, nauczyciela języka hebrajskiego ze szkoły Jehudyjah w Warszawie, członka Podziemnego Archiwum Getta Warszawy, nazywanego Archiwum Ringelbluma. Lewin, jako pierwszy, gromadził informacje o obozie śmierci w Treblince.
Prowadzący uroczystości Marek Zając odczytał fragmenty Dziennika Abrahama Lewina.
List od Prezydenta Rzeczpospolitej Andrzeja Dudy odczytał Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wojciech Kolarski:
Dzisiejsza uroczystość poświęcona jest tym, którzy przeżywszy niewyobrażalne, stanęli do walki nawet nie o prawo do życia, bo tego hitlerowcy nigdy by im nie przyznali, lecz o prawo do śmierci z własnego wyboru. Czcimy pamięć poległych w nierównej walce oraz tych nielicznych, którym dane było przetrwać i dożyć wyzwolenia. Przez dekady nieśli oni pamięć o tym, co wydarzyło się tutaj, w Treblince. O milionach Żydów, których pochłonęła niemiecka machina Holocaustu, przyniesiona na naszą ziemię przez najeźdźców i okupantów.
List od Premiera Mateusza Morawieckiego odczytała Anna Kaszuba, Kierownik delegatury Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Siedlcach.
List od Wiceprezesa Rady Ministrów, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego został odczytany przez doktora Edwarda Kopówkę, Dyrektora Muzeum Treblinka.
Pragnę złożyć wyrazy największej czci tym wszystkim, którzy przeszli przez piekło niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, a także tym Członkom Rodzin, którzy wraz z nimi doświadczyli później traumy poobozowej.
Profesor Paweł Śpiewak i Mateusz Pigoń, Dyrektor Departamentu Kultury Ambasady Izraela, odczytali list Premiera Izraela Benjamina Natanyahu.
Małgorzata Naimska, zastępca dyrektora Biura Kultury Urzędu m.st. Warszawy, odczytała list od Prezydenta Warszawy Rafała Trzaskowskiego.
Jako ostatnia przemówiła Ada Krystyna Willenberg.
W tym miejscu 2 sierpnia więźniowie zorganizowali bunt. Zrobić bunt w getcie to jest wielkie bohaterstwo, ale w obozie jest jeszcze większe. W gettach ludzie znali się ze sobą, byli tam członkowie różnych organizacji syjonistycznych, komunistycznych, chodzili razem do szkoły, znali się. W Treblince jeden był obcy drugiemu. (…) W Treblince broni nie było. W Treblince jeden nie znał drugiego. Mój mąż opowiadał, że on sam do ostatniej chwili nie wiedział, że w Treblince jest jakieś podziemie, że coś planują. Ale oni planowali to przez wiele miesięcy. (…)
Uroczystość zakończyły modlitwy przeprowadzone przez żydowskich i chrześcijańskich duchownych. W intencji pomordowanych modlili się Stas Wojciechowicz, rabin Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, rabin Oriel Zaretsky, ks. Paweł Szwedo proboszcz parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Węgrowie oraz ks. kanonik Józef Poskrobko, proboszcz parafii w Prostyni.
Po zakończeniu uroczystości zgromadzeni Goście oddali hołd pomordowanym poprzez złożenie wieńców oraz zapalenie zniczy przed głównym pomnikiem na terenie obu zagłady.
Po uroczystościach przed pomnikiem głównym, w siedzibie Muzeum otwarto wystawę czasową Czy nie wiedzą o tym, że jadą na śmierć? Wystawa prezentuje współczesne zdjęcia Treblinki II, których autorem jest amerykański fotograf Alan Metnick. Komentarzem do zdjęć są cytaty z pism Emanuela Ringelbluma, które oddają nastroje panujące w warszawskim getcie po rozpoczęciu deportacji do Treblinki. Wystawa przygotowana przez Żydowski Instytut Historyczny dla Muzeum Treblinka, jest częścią obchodów 75. rocznicy śmierci Emanuela Ringelbluma. Wystawa prezentowana będzie do końca bieżącego roku.
M.S.